Joop Geesink ontwerpt voor NS

De Commerciële Afdeling van NS werkte vanaf 1938 en in de oorlog graag samen met Joop Geesink, die reclametekenaar en ontwerper was en later vooral bekendheid verwierf als poppenfilmmaker. Zijn creatie Loekie de Leeuw is tot de dag van vandaag dagelijks op de Nederlandse televisie te zien in vrolijke filmpjes tussen de reclameblokken. Het eerste affiche dat Geesink voor NS maakte, dateert van 1938. Het was bedoeld om de voordelen van de zogeheten starre dienstregeling aan te prijzen. In plaats van onregelmatig reden de treinen nu elk half uur. Geesinks humoristische stijl is goed te zien op dit affiche, waarbij een gehaaste reiziger door de kruier tot kalmte werd gemaand: de treinen gingen voortaan toch elk half uur.

In 1939 ontwierp Geesink voor NS de nieuwe zomerdienstregeling. Daarbij verving hij het traditionele symbool van de spoorwegen, het gevleugelde wiel, door een stoomlocomotief met zogeheten ‘windleiplaten’. Deze waren bedoeld om de wind zodanig om te leiden dat de locomotieven minder weerstand ondervonden en dus sneller reden. Bovendien zorgden de platen ervoor dat de stoker en machinist minder rook in hun gezicht kregen. Geesink suggereerde met simpele lijnen stoom en wind rond de locomotief.

Vlak voor de Tweede Wereldoorlog werd NS gekweld door de gevolgen van de economische crisis. Het lukte maar niet om uit de rode cijfers te komen. Door een dienstbare en klantgerichte houding hoopte NS op meer reizigers. In die lijn ontwierp Geesink een stationschef die vrolijk aan zijn rode pet salueert. Op zijn rug heeft hij een vertrekstaf, ook wel bekend als ‘spiegelei’.  Het figuurtje lijkt het motto ‘NS staat voor u klaar’ uit te beelden en kwam op allerlei NS-uitingen terug.

Een informatiebord met een afbeelding van de door Joop Geesink ontworpen stationschef bevat niet alleen aan de voorkant, maar vooral aan de achterkant een belangrijke boodschap. Aan de voorzijde kon de reiziger lezen dat instappen zonder geldig treinkaartje een boete van f 1,50 opleverde. Op de achterzijde staat een voorbeeld van klein verzet. Een reiziger of personeelslid van NS heeft er de volgende tekst op geschreven: “Weg met de rotmof Heidrich bijna gedood!!! Wanneer volgt Seys-Inquart?? en wanneer Mussert?? Nederlanders, versaagt niet, eens komt de tijd dat wij onze gevallen broeders kunnen wreken. Al duurt het wat lang. Wanhoopt niet. Onze officieren zijn weg maar er wordt weer verder gewerkt. Leve Vrij Nederland”.

In maart 1941 waren perschef van NS Dick Schiferli en ontwerper Joop Geesink betrokken bij het inrichten van een speelkamer in het Amsterdam Centraal Station, om precies te zijn op een bovenverdieping van perron 2b, de oostvleugel. Het idee was dat de jeugd zich daar elke woensdag- en zaterdagmiddag met een modelbaan kon vermaken. Schiferli wilde kinderen daarmee van jongs af aan vertrouwd maken met het spoorwegbedrijf. Samen met Joop Geesink en hulpstationschef Jongstra was hij op 18 juni aanwezig in het Centraal station om de vorderingen van de speelkamer aan de pers te laten zien. Daarbij toonden ze ook de maquette van de hand van Geesink, die een voorstelling gaf van hoe de kamer eruit zou komen te zien. Er kwamen drie speeltafels waarop rails, seinen en tableaus bevestigd waren. Langs een blinde wand werd een afbeelding van een coupé geprojecteerd, met een voorbijschuivend landschap. Hier konden de ouders plaatsnemen om op hun kinderen te letten. Toegangskaartjes voor de speelkamer zouden 5 cent gaan kosten en er konden 36 kinderen tegelijk spelen.

In de loop van de oorlog kreeg NS te maken kreeg met een groot gebrek aan rollend materieel. Steeds meer rijtuigen en goederenwagens werden door de Duitse bezetter opgeëist. De overvolle treinen konden moeilijk nog voller worden. In een van zijn brieven constateerde de perschef van NS, Dick Schiferli, dat propaganda voor de reizigers geen zin meer had. Schiferli liet Joop Geesink wel een aantal affiches voor treinreizigers en NS-medewerkers ontwerpen die opriepen tot voorzichtigheid. Een van die affiches spoorde het spoorwegpersoneel aan tot naleving van de verduisteringsmaatregelen. Omdat geallieerde piloten zich op lichtbronnen op de grond konden oriënteren, moesten alle Nederlanders hun huizen en kantoren verduisteren. Het affiche toont dan ook een verlicht kantoor waarop een zwerm vliegtuigen afkomt. De vrolijke stationschef had inmiddels plaats gemaakt voor een veiligheidsman met helm en bijl.

Een nog explicietere waarschuwing gaf Geesink met het affiche “Bommen suizen naar het licht! Houd dus de gordijnen dicht!”. Boven een in duisternis gehulde locomotief bevinden zich drie enorme bommen en een vervaarlijk rood oplichtend schijnsel. Het moet een dreigend en effectief beeld zijn geweest. Dat gold voor de reizigers, die geacht werden de gordijnen van de rijtuigen ’s avonds zorgvuldig te sluiten, maar ook voor het treinpersoneel. Machinisten moesten bij nacht extra voorzichtig rijden omdat de lampen van hun stoomlocomotieven van verduisteringsplaten waren voorzien, om nog maar een klein streepje licht door te laten.

Geesink ontwierp in 1942 en 1943 enkele bordjes bedoeld voor NS-personeel, waarbij onder meer de nadruk lag op het spaarzaam omgaan met beschikbare materialen. Op een van die bordjes wordt het NS-personeel gemaand om vooral zuinig te zijn op papier, dat steeds schaarser werd. Oude kalenders en dienstregelinggrafieken werden wel gebruikt om op de achterkant weer nieuwe tekeningen of verslagen te maken. “Als iedere administratieve ambtenaar per dag één velletje verknoeid, is dat per jaar een band van een meter breed van Utrecht naar Maastricht: 180 kilometer lang!”, zo luidde de tekst. Geesink vatte dit samen in een beeld van een goedgeklede ambtenaar die achter zijn bureau achteloos een velletje papier in de prullenbak gooit. Vanaf zijn bureau in Utrecht loopt een papierrol helemaal door naar Maastricht.

In maart 1942 begon Geesink met zijn carrière als filmmaker onder de titel Joop Geesink Filmproducties. Samen met 15 medewerkers was zijn eerste opdracht er eentje van NS, namelijk het reclamefilmpje ‘Pierus Peddelaar dérailleert’. Het ging over een mannetje dat in een drukke trein tegen een stroom reizigers in loopt, wat niet bepaald handig blijkt. De boodschap was dat reizigers in de drukke treinen voor in, en achter uit moesten stappen. Het filmpje werd in de oorlogsjaren in de bioscoop vertoond, maar is tot nu toe onvindbaar. Later in 1942 ging Geesink een samenwerking aan met Marten Toonder onder de naam ‘Geesink-Toonder Teekenfilm-productie’. Door tegengestelde karakters en andere creatieve inzichten gingen Geesink en Toonder in 1943 alweer uit elkaar. Geesink legde zich in 1944 toe op het maken van decors voor cabaret-revues en balletvoorstellingen. Dat zowel Toonder als Geesink tijdens de gehele oorlogsperiode door konden werken, kwam doordat zij beiden lid waren van de door de Nazi’s ingestelde Kultuurkamer, waaruit Joden en alle anti-Duitse elementen werden geweerd. Om deze reden kregen zij na de oorlog van de filmzuiveringscommissie een schorsing van negen maanden opgelegd. Omdat Geesink zich daarna vooral op het maken van poppenfilms toelegde, verdween zijn werk als affichemaker naar de achtergrond en stopte daarmee ook de samenwerking met NS.