De collectie Tweede Wereldoorlog

24 februari, 2020

De collectie-portal Oorlogsbronnen.nl is onlangs aangevuld met 139 objecten en foto’s uit de collectie van het Spoorwegmuseum. Dit naar aanleiding van de in september 2019 geopende vaste presentatie en het online dossier ‘De kinderen van Versteeg’ over de Nederlandse spoorwegen in de Tweede Wereldoorlog.

De collectie-portal Oorlogsbronnen.nl is onlangs aangevuld met 139 objecten en foto’s uit de collectie van het Spoorwegmuseum. Dit naar aanleiding van de in september 2019 geopende vaste presentatie en het online dossier ‘De kinderen van Versteeg’ over de Nederlandse spoorwegen in de Tweede Wereldoorlog. Het Spoorwegmuseum is momenteel bezig met een inhaalslag op het gebied van registratie. Het is dan ook de bedoeling om uiteindelijk alle ca. 5000 foto’s, objecten en documenten uit de collectie aan het netwerk te koppelen.

De kinderen van Versteeg: de Nederlandse spoorwegen in de Tweede Wereldoorlog

Op 17 september 2019 was het precies 75 jaar geleden dat de Nederlandse regering in ballingschap via Radio Oranje een staking uitriep onder het voltallige spoorwegpersoneel. Door de met het verzet afgesproken code ‘De kinderen van Versteeg moeten allen onder de wol’ kreeg de directie van NS de zekerheid dat deze oproep klopte en dat het treinverkeer onmiddellijk moest worden stilgelegd. Dit had alles te maken met operatie ‘Market Garden’, die diezelfde dag was begonnen met geallieerde luchtlandingen bij Arnhem. Zonder treinen zouden de Duitsers hun troepen en militair materieel niet meer kunnen vervoeren, was het idee. De bevrijding van Nederland zou nog maar een kwestie van weken of zelfs dagen zijn. Niets bleek minder waar. De Duitsers kregen hun treinvervoer alweer snel zelf op gang. Operatie Market Garden mislukte en het noorden en westen van Nederland bleef bezet. Dat de spoorwegstaking nog bijna acht maanden zou duren, had niemand van tevoren kunnen vermoeden. Voor het Spoorwegmuseum vormen de herdenking van 75 jaar spoorwegstaking en 75 jaar bevrijding de aanleiding om zijn collectie over de Tweede Wereldoorlog permanent zichtbaar te maken, zowel in het museum als in een online dossier.

De presentatie ‘De kinderen van Versteeg’ bestaat uit een grote kast met objecten. Door een scherm langs de kast te bewegen en een voorwerp uit te kiezen, komen bezoekers meer te weten over NS in de Tweede Wereldoorlog.

Objecten met verhalen

De collectie Tweede Wereldoorlog van het Spoorwegmuseum bestaat uit zo’n 5000 objecten, variërend van affiches, prenten, gebruiksvoorwerpen, foto’s en documenten en beslaat de periode van zo’n tien jaar: van mobilisatie tot en met wederopbouw. In de fysieke presentatie in het museum zijn 100 objecten uit de collectie te zien in een zogeheten ‘open depot opstelling’. Met behulp van een verschuifbaar scherm kan de bezoeker de informatie over al deze objecten opzoeken, waarbij ook de gerelateerde voorwerpen, foto’s, filmpjes en interviews te bekijken en te beluisteren zijn. In de opstelling wordt bijvoorbeeld een plunjekist van Cornelis de Cock getoond. Hij was werkzaam als ambtenaar bij het seinwezen in Amsterdam en voor de oorlog lid van de Vrijwillige Landstorm van de spoorwegdienst. Deze organisatie had tot doel het reguliere Nederlandse leger te ondersteunen en organiseerde onder meer luchtalarmoefeningen waarbij gasmaskers werden gebruikt. Tijdens de mobilisatieperiode werd de Cock opgeroepen als luitenant in het Nederlandse leger. Na de bezetting raakte hij al snel betrokken bij het verzet en gaf hij inlichtingen door over militaire treintransporten van de Duitsers. Gedurende de spoorwegstaking speelde hij een rol bij het uitbetalen van de lonen van de stakers in Amsterdam. Behalve de kist heeft het Spoorwegmuseum een aantal vervalste persoonsbewijzen, documenten, foto’s en medailles van Cornelis de Cock in de collectie.

Geallieerde beschietingen

Bijzonder zijn ook een geel-blauw-gele vlag en een blikje glassplinters. Door beschietingen van geallieerde vliegtuigen werd het reizen per trein vanaf 1943 een hachelijke onderneming. De opvallend gekleurde vlag werd in codetaal door het spoorwegpersoneel ‘Sein Lodewijk’ genoemd, waarbij de letter ‘l’ voor luchtalarm stond. Wanneer geallieerde jagers waren gesignaleerd, werd dit telegrafisch doorgegeven aan verschillende stations, waarna de vlag werd opgehangen om machinisten voor gevaar te waarschuwen. Het blikje glassplinters is afkomstig van zo’n treinbeschieting. De Rotterdamse Jopie Buursema maakte tijdens een treinrit van haar woonplaats naar Assen in juni 1944 een beschieting mee, waarbij de ramen van de rijtuigen versplinterden. De scherven kwamen ook in haar jaszakken terecht. Ze heeft handen vol splinters uit haar zakken geschept, maar enkele bewaard in een piepklein blikje.

De vlag ‘Sein Lodewijk’ werd opgehangen wanneer er kans was op treinbeschietingen van geallieerde vliegtuigen.

Topstuk

Topstuk in de tentoonstelling is het schilderij van Gustav Giesberger, die bij NS hoofd exploitatie en chef van de dienstregelingen was. Hij werd in 1943 geportretteerd door de Utrechtse surrealistische kunstschilder Joop Moesman, die bij NS op de afdeling van Giesberger werkte om in zijn levensonderhoud te voorzien. Vanaf het begin van de oorlog werd Giesberger aangewezen als contactpersoon tussen NS en de Duitse spoorwegautoriteiten die in Nederland werkten. Op zijn afdeling werden de omstreden dienstregelingen gemaakt voor de treinen die NS inzette voor het vervoer van Duitse soldaten en oorlogsmaterieel. Ook de dienstregelingen voor de deportaties van Nederlandse krijgsgevangenen, mannen voor de Arbeitseinsatz en Joden, Roma en Sinti kwamen op zijn afdeling tot stand. Giesberger heeft altijd gezegd dat hij alleen aan de eisen van de Duitsers voldeed omdat het spoorbedrijf anders in vijandige handen zou vallen, wat hij niet in het belang van de Nederlandse bevolking achtte. Daarnaast heeft hij tot zijn overlijden in 1958 volgehouden dat hij vanaf 1941 contact had met het verzet en regelmatig inlichtingen gaf over Duitse militaire transporten. Behalve zijn portret bezit het museum onder meer zijn bril en een vervalst persoonsbewijs uit 1941 onder zijn schuilnaam Gerrit te Winckel.

Naast persoonlijke voorwerpen van Gustav Giesberger heeft het Spoorwegmuseum ook zijn vervalste persoonsbewijs en een levensgroot portret van de contactpersoon tussen de Duitse en Nederlanse spoorwegen in collectie.

Beladen treinen

Het Spoorwegmuseum schenkt niet alleen in de presentatie ‘De Kinderen van Versteeg’ maar ook op een andere plek permanent aandacht aan de spoorwegen in de Tweede Wereldoorlog. Op het buitenterrein van het museum is sinds 2013 de vaste presentatie ‘Beladen treinen’ te zien. Daar wordt de rol van de spoorwegen bij de deportaties van Joden, Roma en Sinti belicht in en rond een bagagewagen uit 1914. Tijdens de oorlog werd deze wagen door de Duitse bezetter in beslag genomen, zoals veel rollend materieel in de bezette gebieden. Pas in 2002 werd de wagen op een verlaten emplacement in Roemenië teruggevonden. Hoewel niet kon worden achterhaald of deze specifieke wagen daadwerkelijk voor deportaties is gebruikt, werd dit type wel regelmatig voor dit sinistere doel ingezet. In de bagagewagen zijn de getuigenissen te horen van mensen die de deportaties hebben meegemaakt. Op het scherm naast de bagagewagen kan de bezoeker met behulp van spoorwegkaarten, foto’s en documenten meer te weten komen over de deportaties in Europa, Nederland en Utrecht.