Vrouwen in verzet bij NS

NS was een streng hiërarchische organisatie, waar het grootste deel van de medewerkers zich schikte naar het beleid van de directie. Volgens de directie had verzet tegen de Duitsers alleen zin op nadrukkelijk verzoek van de Nederlandse regering in Londen. Individuele vormen van verzet werden als te riskant gezien. In een later vaak bekritiseerde dienstorder van 20 mei 1940 gaf de directie het spoorwegpersoneel te kennen dat het bedrijf het werk zou hervatten in ‘loyale samenwerking’ met de Duitse bezetter, wat overigens in lijn was met de strategie van vrijwel alle andere bedrijven in Nederland. In het akkoord dat NS in juni 1940 met de Duitsers sloot, werd vastgelegd dat het spoorbedrijf onder een Nederlandse directie mocht blijven. In ruil daarvoor moest NS alle militaire transporten voor de Duitsers stipt uitvoeren. De directie was ervan overtuigd dat hiermee de belangen van het bedrijf en van de Nederlandse bevolking het beste gediend zouden zijn. Wanneer de spoorwegen onder een Duitse directie kwamen, zouden het goederen- en voedselvervoer en de bewegingsvrijheid van het Nederlandse volk immers op de tweede plaats komen. De NS-directie heeft zich tot de spoorwegstaking van 17 september 1944 op dit standpunt geplaatst. Zolang er geen expliciete opdracht tot staking van de Nederlandse regering in ballingschap kwam, werd er doorgewerkt. Om deze reden staakte het spoorbedrijf niet mee tijdens de Februaristaking van 1941 tegen de steeds verdergaande maatregelen van de Duitsers tegen de Joodse Nederlanders.

Op 29 april 1943 kondigden de Duitsers aan dat ca. 300.000 Nederlandse militairen opnieuw in krijgsgevangenschap werden afgevoerd. In 1940 waren ze vrijgelaten, maar nu waren ze als arbeidskrachten in Duitsland nodig. Als protest hiertegen legden de medewerkers bij de machinefabriek Stork in Hengelo hun werk neer. Die staking breidde zich nog dezelfde dag als een olievlek over Nederland uit. Uit de rechtbankverslagen en interviews vlak na de oorlog blijkt dat de situatie op de drie hoofdkantoren van NS in Utrecht ook gespannen, zelfs oververhit werd. Na de oorlog schreef de heer Melchior, een spoorwegmedewerker die in het verzet in Amersfoort actief was: “Het spoorwegpersoneel van het grootste deel van het land was al lang ontevreden over de gang van zaken bij de NS: en was in meerderheid tegen de hulpverlening aan Duitsland in de vorm van het wegvoeren van de officieren in ’42, de Joden, enz.(…) Op de ochtend van 30 april ’43, toen men wist, dat de krijgsgevangenen zouden worden vervoerd, was het algemene wachten op een sein bij de NS om het werk neer te leggen. Om ongeveer kwart voor 2 kwam het telexbericht uit Utrecht met de mededeling, dat zo goed als alle NS-gebouwen leeg liepen”.

Voor de cheffin van de telexcentrale, Hendrika Maria van Piggelen, liep de mislukte staking bij NS  in eerste instantie met een sisser af. Zij werd na de gebeurtenissen alleen overgeplaatst naar een kleinere telefooncentrale. Aan het einde van 1943 werd ze alsnog opgepakt en voor de rechter gebracht. Het volledige rechtbankverslag is bij het Niod in te zien. Daaruit blijkt dat zij door haar collega’s van de telexcentrale verantwoordelijk werd gehouden voor de opstandige sfeer die er op 30 april heerste. Ook Gré Hekket, die uit de gevangenis in Duitsland was overgekomen, een gevangenispak droeg en vergezeld werd door haar moeder, getuigde tegen haar voormalige bazin. Gustav Giesberger, die bij NS werkte als hoofd Exploitatie en verbindingsman met de Duitse spoorwegbeambten, vertelde dat hij ooit een liefdesverhouding met Van Piggelen had gehad en haar als collega en goede vriend gewaarschuwd had om vooral niet te staken. Volgens zijn zeggen had ze, toen puntje bij paaltje kwam, het werk ook helemaal niet neergelegd en was ze de hele dag op kantoor geweest. Het mocht niet baten. Van Piggelen werd tot anderhalf jaar vrouwentuchthuis veroordeeld en verdween naar Duitsland, waar ze begin maart in gevangenschap in Konigswartha overleed.

Gré Hekket en Hendrika van Piggelen zijn, voor zover bekend, de enige vrouwelijke medewerksters van NS die door de Duitsers in gevangenschap zijn weggevoerd vanwege hun verzet tegen de Duitse maatregelen. Noch in de collectie van het Spoorwegmuseum, noch in Het Utrechts Archief of andere archieven zijn tot dusver expliciete bewijzen gevonden voor andere vrouwen die tijdens hun werk bij het spoorbedrijf verzet pleegden. Dat wil natuurlijk nog niet zeggen dat er helemaal geen NS-medewerksters in het verzet actief waren. Uit de dagboeken van Antoinette (Netty) Mulder-Offers (1923-2006), die als lokettiste op station Haarlem werkte, komt in elk geval duidelijk naar voren dat zij zeer sterke anti-Duitse gevoelens koesterde. Op de eerste pagina schreef ze ‘Cedo Nulli’, ofwel ‘ik wijk voor niets of niemand’. In de loop van 1944 werd ze koerierster en vervoerde ze verzetsbladen en wellicht ook andere zaken. Wanneer zij zich bij het verzet aansloot, of en hoe zij haar koerierswerk combineerde met haar baan als lokettiste op station Haarlem, is echter niet duidelijk. Zij heeft hierover, begrijpelijk, niets in haar dagboeken geschreven. Na de oorlog heeft ze nooit over haar verzetswerk willen praten.

De 18-jarige Netty Offers volgde tussen september 1941 en maart 1942 een opleiding voor lokettiste en trad daarna in dienst bij NS. Tijdens de oorlog hield ze vijf dag- en plakboeken bij, waarin ze nauwgezet vermeldde welke maatregelen door zowel de Duitsers als door NS werden ingevoerd. Zo bevinden zich in haar dagboeken enkele documenten afkomstig van de NS-directie, die geschreven zijn net na de voor Gré Hekket en Hendrika van Piggelen zo rampzaling verlopen April-meistaking. Ze bevatten een waarschuwing aan NS-personeel dat het neerleggen of niet goed verrichten van de opgedragen werkzaamheden vanaf dat moment onder het Politie Standrecht viel. Wie staakte, werd voortaan dus onmiddellijk opgepakt. Dat gold ook voor mensen die anderen tot werkweigering aan zouden zetten. Daarnaast plakte Netty Offers ook een vervoersbewijs in voor militairen die zich opnieuw in krijgsgevangenschap moesten begeven.

Op 5 september 1944, Dolle Dinsdag, werden de geruchten dat de bevrijding van Nederland op handen was, steeds sterker. NSB’ers en Duitsers vluchtten per trein en tram massaal naar Duitsland. Netty Offers schreef er het volgende over in haar dagboek: “Op het station Haarlem verbrandde de Bahnhof officier al zijn papieren tussen de sporen ten aanschouwe van het publiek. Hij die drie weken geleden nog dreigde met “einsperren” daar ik een Duitse vrouw geen voorrang verleende. Hij die beweerde dat (…) alles naar zijn bevelen moest geschieden, is vanmiddag vertrokken nog voordat zich hier 1 Engelsman of Amerikaan vertoond heeft.”

Op zondagnamiddag 17 september 1944 werd het hele personeel van NS door de Nederlandse regering in ballingschap via Radio Oranje opgeroepen om in staking te gaan als ondersteuning van de Operatie Market Garden van de geallieerden. Het idee was dat de Duitsers hun troepen en oorlogsmaterieel niet meer per trein konden verplaatsen als NS het werk zou neerleggen. Netty Offers luisterde geregeld naar Radio Oranje en heeft waarschijnlijk de stakingsoproep gehoord. Zij schreef het volgende in haar dagboek:

“Toen ik om half 7 ’s maandags morgens 18 september eens naar het station ging (ik had om 6 uur al in dienst moeten komen) vond ik het station totaal gesloten. De Hoofdstationschef, de stationschef en onder-stationschef, de commiezen, de chef-commiezen, seinwachters, beambten van bagage, binnen- en buitendienst, waren in geen velden of wegen te vinden. Allen waren ondergedoken. Er was alleen een arbeider die de sleutels in bewaring had die de Hoofdstationschef, stationschef, onder-stationschef, commiezen, chef-commiezen, seinwachters, treindienstleider, kortom alles moest vertegenwoordigen. Alle reizigers konden rechtsomkeer maken, want er ging natuurlijk niet één trein meer. De lokettistes konden natuurlijk ook gaan staken daar onze Hoofdstationschef ons een schitterend voorbeeld gaf”.

Netty Offers ontving voor haar verzetsactiviteiten in 1995 een penning van de Landelijke Kontaktgroep van Verzetsgepensioneerden. Tegenwoordig maakt ze onderdeel uit van de tentoonstelling Vrouwen in het Verzet in het Noord-Hollands Archief.