Tijdbewaarder

Je kunt alleen tot afspraken over de juiste tijd komen, als je beschikt over uiterst nauwkeurige klokken.

Hoe zorg je ervoor dat de trein op tijd rijdt? Door te werken met een systeem van hele nauwkeurige klokken! Maar toen de eerste treinen gingen rijden, had iedere plaats of stad zijn eigen middelbare tijd. Dat betekende dat de klokken in Amsterdam niet gelijk stonden aan die met bijvoorbeeld in Utrecht. Het verschil in tijd tussen Vlissingen en Winterswijk was 12 minuten en 48 seconden. Geen verschil van wereldorde maar voor een geordende treindienst is het nodig dat de uurwerken treinpersoneel en beambten langs de lijnen gelijk lopen en dus dat men niet rekende in middelbare tijd, maar een standaardtijd afsprak.

Alexander Kaiser was een beroemd klokkenmaker uit Den Haag, die leefde van 1814  tot 1895. Al in de jaren 40 van de negentiende eeuw vatte hij het plan op om door middel van een systeem van zogenaamde ‘tijdbewaarders’ overal in Nederland dezelfde tijd te laten gelden. Er waren in die tijd al heel precieze astronomische klokken, maar die hadden ook een astronomische prijs van maar liefst 600 gulden. In plaats van deze peperdure klokken introduceerde Kaiser een hoogwaardig uurwerk dat qua nauwkeurigheid de astronomische klokken vrijwel benaderde. De kosten van dit precisie uurwerk waren echter veel lager, namelijk zo’n 70 gulden. De tijdbewaarder bleek zo’n succes, dat Kaiser de klok in serie ging bouwen. Tijdsbewaarders gaven op meerdere telegraafkantoren in Nederland de precieze tijd aan en werden gecontroleerd door Kaiser zelf.

In 1859 werd het systeem van tijdbewaarders geperfectioneerd doordat men de nog nauwkeuriger astronomische regulateur in het observatorium te Leiden de juiste tijd liet bepalen en de telegraaf in ging zetten om de precieze tijd door te geven. Leiden gaf per directe telegraaflijn naar Amsterdam tweemaal per week (dinsdag en vrijdag) om tien uur ‘s avonds de op een vijftigste van een seconde nauwkeurig de tijd door. Amsterdam telegrafeerde de juiste tijd de volgende ochtend om 9.00 uur weer door naar andere kantoren, zodat alle telegraafklokken exact gelijk konden worden gezet. In 1866 gingen ook de spoorwegen over tot dit systeem waarbij het tijdsein met behulp van de telegraaf werd doorgegeven en konden ook de klokken op de stations geregeld worden naar ‘de middelbare tijd van Amsterdam’.

Kaiser werd voor zijn belangrijke rol in de synchronisatie van de tijd in 1873 op een internationale tentoonstelling beloond met een medaille. In Nederland was hij al in 1848 geëerd met een gouden medaille door de Maatschappij ter bevordering van Nijverheid. Hoewel we tegenwoordig atoomklokken en digitale klokken hebben die bij de spoorwegen zorgen voor de juiste tijd, is de Tijdbewaarder in de collectie van het Spoorwegmuseum dan ook absoluut een topstuk!