Oorlogsdreiging

Affiche van A. Frederiks uit 1939, Collectie Spoorwegmuseum.

Ter gelegenheid van het honderdjarige bestaan van de spoorwegen in Nederland organiseerde NS op 7 oktober 1939 een optocht door de straten van Utrecht. Duizenden bezoekers trotseerden de regen om het met veel zorg nagemaakte materieel te bekijken, variërend van een model van een trekschuit tot een nagemaakte dieseltrein. Jammer was dat volgens de schrijvende pers het model van De Arend al snel uitviel doordat het in het zand vastraakte.

Affiche ‘De trein 1839-1939’ van Jan Wijga uit 1939, Collectie Spoorwegmuseum.

Van 8 september tot 1 oktober 1939 werd op het terrein van het Paleis voor Volksvlijt in Amsterdam een grote tentoonstelling over honderd jaar spoorwegen georganiseerd. Grafisch ontwerper Jan Wijga maakte een affiche waarop hij de eerste stoomlocomotief van Nederland naast een moderne dieselelektrische trein afbeeldde. De tentoonstelling werd gerealiseerd door 160 Amsterdamse werklozen, die bijna een jaar aan de opbouw en inrichting ervan werkten.

Rijvaardige replica van stoomlocomotief De Arend, in 1938 gebouwd door de Centrale Werkplaats Zwolle, te zien in ‘De grote ontdekking’ in het Spoorwegmuseum, Collectie Spoorwegmuseum.

Hoogtepunt van de tentoonstelling over het honderdjarige bestaan van de trein in Nederland was de rijvaardige replica van De Arend, die rondjes reed op het terrein. De originele locomotief uit 1839 was al in 1865 gesloopt, toen Nederland overging op een smallere spoorbreedte. Gelukkig waren er bouwtekeningen bewaard gebleven en kon in de Centrale Werkplaats Zwolle een replica worden gebouwd. Deze is nu een van de topstukken van het Spoorwegmuseum.

Foto locomotief De Arend bij Paleis voor Volksvlijt in 1939, Collectie Spoorwegmuseum.

Op het tentoonstellingsterrein van het Paleis voor Volksvlijt in Amsterdam was een stukje breedspoor aangelegd, zodat bezoekers een ritje konden maken in de rijtuigen van locomotief De Arend.

Twee foto’s bezoek prins Bernhard aan tentoonstelling 100 jaar trein, Collectie Spoorwegmuseum.

Op 21 september 1939 bezocht Prins Bernhard de tentoonstelling over honderd jaar spoorwegen in Amsterdam. In aanwezigheid van een groot aantal schoolkinderen maakte hij een ritje in het middelste rijtuig van stoomlocomotief De Arend. Volgens de krantenberichten en het bijschrift bij de foto had hij ook warme belangstelling voor de schaalmodellen die op de tentoonstelling werden gedemonstreerd.

Foto bezoek koningin Wilhelmina aan tentoonstelling 100 jaar trein, Collectie Spoorwegmuseum.

Op 30 september 1939 bracht ook koningin Wilhelmina een bezoek aan de tentoonstelling ter gelegenheid van het eeuwfeest van de Nederlandse spoorwegen. Zij werd ontvangen door de directie van NS, bijgestaan door burgemeester van Amsterdam, W. de Vlugt. Deze laatste staat op de foto naast haar, terwijl de directeur van NS, Jan Goudriaan, haar de hand schudt.

Foto Wim Kan en Corry Vonk tijdens een van hun optredens voor het eeuwfeest van NS, 1939, Collectie Spoorwegmuseum.

Ter ere van het honderdjarige jubileum zouden Wim Kan en Corry Vonk in Utrecht voor grote gezelschappen NS-medewerkers optreden met hun revue ‘Van diligence tot diesel’. Door de verstoorde dienstregeling was het onmogelijk massaal naar Utrecht af te reizen. Toch werd de revue niet afgelast, maar in verschillende delen van het land opgevoerd: “Nu het personeel niet naar de revue komt, zal de revue het spoorwegpersoneel opzoeken”.

Herdenkingsbeker voor de 100e verjaardag van de Nederlandse Spoorwegen, 1939, Collectie Spoorwegmuseum.

Als herinnering aan het honderdjarige bestaan van de spoorwegen in Nederland werden verschillende bekers, bordjes en tegels vervaardigd, zoals een zilverkleurige herdenkingsbeker. Op de voorzijde werd het Hoofdadministratiegebouw van NS in Utrecht afgebeeld. Dit gebouw werd ook vaak HGB (Hoofdgebouw) III genoemd, tegenwoordig beter bekend onder de bijnaam ‘Inktpot’.

Delftsblauw wandbord ter gelegenheid van 100 jaar spoorwegen, Collectie Spoorwegmuseum.

Op een Delftsblauw herdenkingsbord werd de openingsrit van de eerste trein van Nederland afgebeeld. De vervaardiger van het bord heeft stoomlocomotief De Arend met een indrukwekkende rookpluim weergegeven.

Rijtuigbordje, 1939, Collectie Spoorwegmuseum.

Tijdens de mobilisatieperiode, die tot de Duitse inval op 10 mei 1940 duurde, had het vervoer voor het leger voorrang op het vervoer van reguliere reizigers. NS zette niet alleen speciale treinen in voor het transport van soldaten, paarden en materieel, maar moest ook in gewone treinen rekening houden met de mobilisatietoestand. Zo kregen in de treincoupés van reizigerstreinen officieren voorrang bij het vinden van een zitplaats.

Legitimatiebewijs, 1939, Collectie Spoorwegmuseum.

Michiel Andries van der Hoek was Sectie-Commandant en Eerste Luitenant van de Spoorwegtroepen, een onderdeel van de Etappen- en Verkeersdienst. Zijn legitimatiebewijs werd uitgegeven door de Opperbevelhebber van Land- en Zeemacht. Zijn pasfoto werd voorzien van een stempel met het opschrift ‘Bataljon Spoorwegtroopers’.

Aardewerk herdenkingsbord van de Etappen en Verkeersdienst, 1940, Collectie Spoorwegmuseum 2799.

Het herdenkingsbord aan de Etappen- en Verkeersdienst van het Nederlandse leger werd vlak voor de Tweede Wereldoorlog vervaardigd door fabrikant De Sphinx in Maastricht. In het midden bevindt zich een stralende ster met een afbeelding van het Nederlandse Rijkswapen. Aan de rand van het bord zijn alle emblemen van de onderdelen van de Etappen- en Verkeersdienst afgebeeld. Zo staat het gevleugelde wiel rechts onder voor de Spoorwegtroepen en het wagenwiel in het midden-onder voor het Autobataljon.

Ansichtkaart ‘Ik kom met verlof’, 1939-1940, Collectie Spoorwegmuseum.

Tijdens de mobilisatie vervoerde NS duizenden soldaten met de trein naar de Nederlandse grens. Door een ansichtkaartje te sturen, konden zij het thuisfront berichten wanneer ze met verlof kwamen. Op de ansichtkaart is een elektrische trein van het type Mat’36 naast een typisch Hollandse molen te zien.

Ansichtkaart ‘Ik kom spoedig, 1939-1940’, Collectie Spoorwegmuseum

Op de ansichtkaart voor verlofgangers zwaaien soldaten uitbundig in een motorrijtuig van een elektrische trein van het type Mat’24 ofwel ‘Blokkendoos’. In dit geval werd de kaart gebruikt om een bekende van de afzender met zijn verjaardag te feliciteren.

Dienstregeling ‘Op Hoog Bevel’ van 5 september 1939, Collectie Spoorwegmuseum.

Het vervoer van soldaten, materieel en paarden verliep zo voorspoedig dat NS al snel weer treinen voor burgers kon inzetten. Op ‘Hoog Bevel’ werden de dienstregelingen voor het reguliere reizigersvervoer wel aan de omstandigheden aangepast, zoals die van 5 september 1939 tussen Amsterdam-Haarlem en Zandvoort-Bad.

Vervoersregeling No 5, Militaire Verlofgangers, geldig van zondag 19 mei 1940 af, Collectie Spoorwegmuseum.

Het vervoer van militairen naar hun stellingen en weer naar huis vormde een enorme operatie, waarvoor NS extratreinen moest inzetten. De spoorwegkaart bevindt zich in een brochure over verlofgangers en toont het vervoer van de soldaten van de legeronderdelen naar verschillende steden in Nederland. De dienstregeling zou ingaan op 19 mei 1940, toen Nederland al bezet was door de Duitsers.

Foto Nederlandse soldaten op een station tijdens de mobilisatie, Collectie Spoorwegmuseum.

In het najaar van 1939 liepen Nederlandse militairen op een station dat vrolijk versierd was in verband met de feestelijkheden ter gelegenheid van het 100 jarige jubileum van de spoorwegen.

Fotoalbum ‘Mobilisatie en Oorlog, 1940 van J.C. Wilhelmy van Hasselt, Collectie Spoorwegmuseum.

J.C. Wilhelmy van Hasselt maakte tijdens de mobilisatieperiode foto’s van het spoorwegbedrijf op en rond station Den Haag Staatsspoor (tegenwoordig Den Haag Centraal). Daar hingen aanplakbiljetten waarmee ‘Op hoog Bevel’ beperkte dienstregelingen werden aangekondigd. Ook maakte van Hasselt foto’s van soldaten en paarden op het station. Bijzonder zijn de foto’s van “het afbreken van gesloten goederenwagens tot open, platte wagens voor kanonnenvervoer”.

Gasmasker met blik, Collectie Spoorwegmuseum.

Uit angst dat de vijand giftige stoffen zou gebruiken, richtte NS bij de grote stations en werkplaatsen een luchtbeschermingsdienst op. Deze hield allerlei oefeningen, bijvoorbeeld met het gebruik van gasmaskers, die de dragers ervan onder meer tegen ‘phosgeen’ en ‘chloorpicrine’ beschermden.

Foto’s oefeningen luchtbeschermingsdienst Werkplaats Haarlem, Collectie Spoorwegmuseum.

Tijdens de mobilisatieperiode oefenden de luchtbeschermingsdiensten van verschillende stations en werkplaatsen regelmatig met het personeel. Zo werden in december 1939 oefeningen met gasmaskers gehouden bij de Werkplaats Haarlem.

Oorlogszakboekje B.J. Willemse, 1940, Collectie Spoorwegmuseum.

B.J. Willemse was medewerker van de spoorwegen en lid van het Vrijwillige Landstormkorps van de Spoorwegdienst. Voor de brand- en luchtbeschermingsoefeningen kreeg hij een zakboekje uitgereikt, evenals een gasmasker en speciale kleding.

Plunjekist van Cornelis de Cock, 1939, Collectie Spoorwegmuseum.

Cornelis de Cock was als werktuigkundige bij NS in Amsterdam werkzaam in de functie van opzichter Eerste Klas bij de Dienst Weg- en Werken. Voor de oorlog werd hij lid van het Vrijwillige Landstormkorps van de Spoorwegdienst (VLS). Tijdens de mobilisatieperiode werd hij als luitenant opgeroepen in het Nederlandse leger. Hij bewaarde zijn dienstkleding, gasmasker en andere uitrusting in een grote plunjekist. Na de bezetting sloot de Cock zich aan bij het Legioen van Oud-Frontstrijders dat zich in het geheim bezig hield met sabotageacties en inlichtingenwerk. Dit Legioen ontwikkelde zich later tot een belangrijke verzetsorganisatie, de Orde Dienst. Tijdens de spoorwegstaking speelde Cock een belangrijke rol bij het uitbetalen van de stakers in Amsterdam.

Affiche van Jo Spier, ‘Ook de treinen hebben ooren’, 1940, Collectie Spoorwegmuseum.

Het affiche van Jo Spier uit 1940 moest de Nederlandse burgers en militairen waarschuwen om vooral niet hardop te praten over geheime zaken van het Nederlandse leger. De vijand kon daar immers zijn voordeel mee doen. Nog voordat het affiche was verspreid, was de Duitse inval in Nederland echter al een feit.

Aanplakbiljet m.b.t. luchtbescherming Hoofdadministratiegebouw III NS, 2 september 1939, Collectie Spoorwegmuseum.

Op 2 september 1939 werd een aantal personeelsleden van NS met een handgeschreven aanplakbiljet opgeroepen zich te melden op het Hoofdadministratiegebouw HGB III. Zij moesten die dag helpen met het graven van schuilloopgraven vlak voor het hoofdgebouw.

Foto Schuilloopgraven HGB III, september 1939, Collectie Spoorwegmuseum.

In september 1939 veranderde het park voor het Hoofdadministratiegebouw HGB III van de spoorwegdirectie in een gebied vol schuilloopgraven. Medewerkers van NS groeven gaten die bij een vijandelijke luchtaanval als loopgraven voor het personeel konden dienen.

Brochure ‘Aanwijzingen’, 5 januari 1939, Collectie Spoorwegmuseum.

In 1937 stelde de Nederlandse regering zogeheten ‘Aanwijzingen’ op, waarin ambtenaren werd opgedragen bij een vijandelijke bezetting in functie te blijven, tenzij hun aanblijven meer tot voordeel van de bezetter dan van de Nederlandse bevolking zou zijn. De directie van NS getuigde in 1953 voor de Enquêtecommissie die het regeringsbeleid tijdens de oorlog onderzocht, dat zij de officiële Aanwijzingen nooit had gezien. Dat gold wel voor de ‘Aanwijzingen’, die de directie op 5 januari 1939 zelf onder het NS-personeel verspreidde. Dit geheime document gaf een overzicht van alle voorzorgsmaatregelen die NS nam in verband met de oorlogsdreiging.

Document d.d. 18 april 1940, Collectie Spoorwegmuseum.

In een zeer geheim schrijven van 18 april 1940 schreef de ‘Ingenieur van den Weg’ van NS aan de stationschef van Zwolle dat deze binnenkort nadere inlichtingen zou ontvangen voor het in brand steken van gebouwen. NS was van plan een groot deel van de gebouwen en treinen bij een aanval van de Duitsers te vernielen en zo onbruikbaar te maken.

Diensttelegram d.d. 10 mei 1940, Collectie Spoorwegmuseum.

Op 10 mei ontving de stationschef van Zwolle de afgesproken code ‘Martini’, wat inhield dat hij en zijn collega’s gemachtigd waren om vernielingen aan het station aan te brengen. Daarop werd het spoor onbegaanbaar gemaakt door een aantal rijtuigen en beladen wagens op elkaar te laten botsen. Bovendien werden het kolenpark, de locomotiefloodsen, de seinhuizen en de goederenloods in brand gestoken en de draaischijven, waterkolommen en werktuigen vernield.

Telegram van Jurrissen aan de directie van NS, 10 mei 1940, Collectie Spoorwegmuseum.

Nadat het Duitse leger de grens met Nederlands grondgebied had overschreden, stuurde J.J. Jurrissen van de Etappen- en Verkeersdienst een telegram met de boodschap: “Reken op evacuatie nationaal”. Dat gold ook voor de directie van NS, die enkele dagen daarna van Utrecht naar Den Haag werd overgebracht.

Foto’s van de vernielingen tijdens de oorlog in Leeuwarden, 10 mei 1940, Collectie Spoorwegmuseum.

Na de Duitse inval lukte het op 10 mei op station Leeuwarden nog om onder het codewoord ‘Martini’ zoveel mogelijk schade toe te brengen aan het rollend materieel en andere strategische onderdelen van het spoor. Nadat de Duitsers het station diezelfde dag hadden ingenomen, maakten zij foto’s van de vernielingen. De foto’s werden ontwikkeld bij een plaatselijke fotograaf. Deze heeft extra afdrukken gemaakt en voor de Duitsers achtergehouden.

Foto van de opgepakte station Blijham op station Leeuwarden 10 mei 1940, Collectie Spoorwegmuseum.

Op 10 mei 1940 werd de stationschef van Leeuwarden, de heer Blijham, door de Duitsers gearresteerd om verantwoording over de vernielingen op zijn station af te leggen. Hij werd dezelfde dag weer vrijgelaten. De foto waarop Blijham (rechts) op het station naast twee Duitse militairen loopt, is vermoedelijk stiekem genomen door een onbekende fotograaf.

Foto van het vernielde magazijn van tractie op station Zwolle, 10 mei 1940, Collectie Spoorwegmuseum.

Onder het codewoord ‘Martini’ wist het personeel van station Zwolle nog net voor de Duitse bezetting vernielingen aan gebouwen en materieel aan te brengen. Zo werd het magazijn van tractie verwoest en dus – voorlopig – onbruikbaar gemaakt.

Foto van de ontspoorde Duitse pantsertrein bij Mill, genomen door de Duitse Wehrmacht, publiek domein.

Bij de Duitse inval in Nederland op 10 mei 1940 maakten de Duitsers gebruik van zes pantsertreinen. De bekendste van de zes pantsertreinen is ‘Panzerzug No 1’, die wist door te dringen tot de Peel-Raamstelling bij Mill in Noord-Brabant. De trein ontspoorde alsnog nadat Nederlandse soldaten een zogeheten ‘aspergeversperring’ op het spoor hadden aangebracht. Deze bestond uit puntige zuiltjes en is op de foto links in het midden te zien.

Vernielde spoorstaaf, 14 mei 1940, Collectie Spoorwegmuseum.

Station Hofplein was geen specifiek doelwit bij het bombardement van de Duitsers op Rotterdam, maar het gebouw werd, net als de andere stations in de stad, zwaar getroffen. Een stukje bewaard gebleven rails laat zien welke schade een ontploffende bom heeft aangericht.

Aquarel van Charles Jean Kemper, met datering september 1940, Collectie Spoorwegmuseum.

De kunstschilder Charles Jean Kemper (1913-1985) woonde en schilderde lange tijd in Rotterdam. De aquarel van zijn hand toont station Hofplein, dat door het bombardement op Rotterdam grotendeels verwoest werd. Dit station diende als het begin- en eindpunt van de voormalige Zuid-Hollandse Elektrische Spoorwegmaatschappij, die vanaf 1908 de eerste elektrische treinen van Nederland tussen Rotterdam en Scheveningen liet rijden. Hoewel de aquarel als datering september 1940 heeft, schilderde Kemper het station pas jaren na de oorlog, waarschijnlijk naar aanleiding van een historische foto.

Schetsboek met foto’s van het verwoeste Rotterdam, Collectie Spoorwegmuseum.

Een onbekende fotograaf legde de grote schade aan gebouwen, spoor en wegen in Rotterdam vast. De foto’s werden ingeplakt in wat eigenlijk een schetsboek was. Hierin is onder meer een foto van het zwaar gehavende station Rotterdam Delftsche Poort te zien. Indrukwekkend zijn de foto’s van de dikke rookwolken boven de stad. Opvallend is de foto van een neergestort Duits vliegtuig in een weiland tussen de koeien.

Ansichtkaart van het door het bombardement op Rotterdam verwoeste station Rotterdam Beurs, 1940, Collectie Spoorwegmuseum.

Op de ansichtkaart is het verwoeste station Rotterdam Beurs te zien, met rechts de resten van het spoorwegviaduct. Delen van het spoor waren te water geraakt.

Foto noodwachtkamer station Rotterdam Maas, 1940, Collectie Spoorwegmuseum.

Na het bombardement op Rotterdam capituleerde het Nederlandse leger. Het leven ging al snel weer door en ook NS pakte de draad weer op. Omdat station Rotterdam Maas bijna geheel was verwoest, nam het spoorbedrijf als noodoplossing een personenrijtuig als wachtkamer in gebruik.